تاریخ معماری در ایران
(آذر 1396 / پژوهشگر: علیرضا شکراللهی)
چکیده
هدف از گردآوری این مقاله نگاهی اجمالی به معماری وسیع و متمدن ایران باستان و همچنین رعایت اصول دقیق و حساب شده ی علم مهندسی عمران در سازههای گوناگون از زمان گذشته تا به امروز بوده است. در این مقاله، مهندسی و معماری سازهها در دورههای مختلف اعم از هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان، قاجاریان، دورهی پهلوی و دورهی جدید مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته شده و در بعضی از قسمت ها به تفاوتها و شباهتهای آنها در دورههای مختلف اشاره گردیده است. همچنین سعی شده است، توضیحات مختصری راجع به تفاوت معماری سازهها در قبل و بعد از ظهور اسلام در ایران داده شود.
کلمات کلیدی
مهندسی
و معماری سازه ها، تمدن ایران، معماری دوره های مختلف معماری ایران، معماری ایران
قبل و بعد اسلام
دیباچه
معماری یکی از قویترین و زیباترین هنرهای ایرانیان است. به طوری که شاید بتوان گفت در جهان بی همتاست. وقتی به مکان های تاریخی پا می گذاریم به راحتی می توانیم شاهد تلفیق هنر معماری با اصول ریاضیات باشیم و از این موضوع به شگفت میآییم که گذشتگان ما چه زیبا توانسته اند با استفاده از علم ریاضیات در اصول مهندسی هنر خود را به نمایش بگذارند. معماری ایرانی یعنی چفد ها – طاق ها – گنبد ها که در این جا نیاز به بررسی پیشینه ی تاریخی آن ها داریم. اما ابتدا به بررسی فرهنگ و تمدن ایران می پردازیم که هنر جلو گاه فرهنگ و تمدن است. فرهنگ : اندوخته های معنوی طی قرون و اعصار است . تمدن : مجموعهی دستاوردهای مادی انسان از تلاشهای متمادی طی قرون و اعصار است. در سازههای ساختهی بشر همیشه دو عامل فرهنگ و تمدن، آمیخته با هم حضور دارند. طی بررسی تاریخ از آنجا شاهد تغییر در آثار می میباشیم که فرهنگ دچار تغییر گشته در واقع هویتی ژرف و والا دارد و دارای صفاتی است که به ظاهر ثابت است اما در واقع، تغییرپذیر است است و تغییرات عمده را در سازهها به جای میگذارد. فرهنگ را میتوان از ابعاد گوناگونی بررسی کرد و در قالبهای متفاوت مورد مطالعه قرار داد.
ابعاد: فردی، خانوادگی، قومی نژادی و....
قالبها: رفتاری، اقتصادی، هنری، اجتماعی و....
آآشنایی با معماری قبل از اسلام
در این بخش با معماری ایرانی قبل از اسلام آشنا میشویم:
ایلام قدیم
معماری ایلامی متاثر از اقلیم نیمه بیابانی منطقه است، از این رو در این ناحیه که دسترسی به چوب زیاد نبوده طبیعی است که بهترین ابزار خانه‌سازی، خشت و گل خشک شده در آفتاب است. الوارها هم برای کارگذاری در سقف به کار می‌رفت و آجرهای کوره‌ای برای روکش روی‌نما، کتیبه نویسی و بافت بنا مصرف می‌شد .
اتاق های ایلامی در هر اندازه‌ای که مورد نظر بوده، ساخته می‌شد اما عرض آنها از چهار پنج متر (اندازه الوار) تجاوز نمیکرده است. پنجره‌ها نیز کوچک بوده و به حیاط داخلی باز می‌شد .
در شوش، خانه‌ها همه بر مبنای نقشه بنا می‌شد. همچنین اتاق های جانبی برای مهمانان و خدمتکاران ساخته می‌شد.
زیگورات چغازنبیل
به ایلامی زیگورات دور اونتاشیا با نام امروزی چغازنبیل نیایشگاهی باستانی استدر حدود ۱۲۵۰ پیش از میلاد ساخته شده است. چغازنبیل بخش به‌جا مانده از شهر دوراونتش است و در نزدیکی شوش در استان خوزستان قرار دارد.
این سازه در ۱۹۷۹ اولین اثر تاریخی از ایران بود که در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت. جامعه بین‌المللی برای آن ارزش استثنائی و جهانی قایل است. خاورشناسان چغازنبیل را نخستین ساختمان مذهبی ایران می‌دانند.
زیگورات چغازنبیل کهن ترین اثر معماری ایرانی
میباشد که دارای ابعاد و خصوصیات خیره کننده است و با اهرام مصر برابری میکند.
اوج شکوفایی این دولت در قرن دوم و اول پیش از میلاد بوده است . در حفریات هفت تپه
اولین طاقهای حلالی در تاریخ تمدن بشر کشف شده اند که قدمت آن دویست سال قبل از
طاق در گورهای چغارنبیل میباشد .
معماری مادها
مادها قومی ایرانی از تبار آریایی بودند که قسمت اصلی سرزمین آنها شامل جنوب آذربایجان و قسمتهای دیگری در زاگرس وپایتخت آنها هگمتانه بود. اولین اطلاعات درباره آنها به سالنامههای آشوری شلمسر سوم در سال 836 ق م باز می گردد. آنها از سده هشتم پیش از میلاد تا ظهور سلسله هخامنشی بر فلات ایران و فراسوی آن حکومت کردند.
بررسی معماری دوره ماد به دلیل کمبود مدارک موجود سخت است، اما بی‌شک مادها نیز همچون اسلاف خویش از آثار معماری قابل بحثی برخوردار بوده‌اند. آثار به‌دست آمده از کاوشهای اخیر باستان شناسی تپه هگمتانه و همچنین معماری صخره‌ای که از دوره ماد به جا مانده است این امر را نشان می‌دهد. بر همین اساس معماری مادی به دو بخش تقسیم شود:
الف) معماری معمولی: در محل‌هایی مانند تپه نوشیجان، ملایر، گودین تپه، باباخان، تپهی هگمتانه، زیویه و ... در کاوشهای باستان شناسی به دست آمده‌اند.
ب) معماری صخره‌ای: ایجاد حفره در دامنه کوه‌ها و صخره‌ها و وسعت دادن آن برای دستیابی به فضایی استوار و ماندگار، مثلاً با کاربرد خانه یا آرامگاه. بیشتر آثار معماری صخره‌ای مادها در نواحی غرب ایران و بخشی از خاک عراق پراکنده است، و اغلب نیز جنبه مذهبی گرفته‌اند. آنها با عناوین «آرامگاه‌های صخره‌ای مادی» شناخته شده‌اند.
معماری پارسی
هخامنشیان
شاهنشاهی هخامنشی، شاهنشاهی‌ای در دوران باستان بود که به دست کوروش بزرگ بنیاد نهاده شد. این نخستین دولتی بود که همه جهان متمدّن آن روز را در بر میگرفت و زین رو، شاهنشاهی هخامنشی نخستین و تنها دولتی است که همهی جهان را برای بیش از سه سده یکپارچه کرد. پادشاهان این دودمان از پارسیان بودند و تبار خود را به هخامنش می‌رساندند که سرکردهی خاندان پاسارگاد از خاندان‌های پارسیان بوده‌است.
مهمترین بناهای به جای مانده این دوران کاخهای شاهی است. تاریخ ساختمان این کاخها به اواسط قرن شش قبل از میلاد باز میگردد. معماران هخامنشی از هوش و ذکاوتی سرشار بهره مند بودند؛ زیرا در آثار آنها اصولی رعایت شده که بعدها به عنوان اصول معماری ایرانی مرسوم گردید.
تخت جمشید
تخت جمشید، مجموعه
ای از کاخهای بسیار باشکوهی است که ساخت آنها
در سال 512 قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید. تخت
جمشید در محوطة وسیعی واقع شده که از یک
طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است.
این کاخ های عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن را پرسپولیس
خوانده اند ساخته شده است .
ساختمان تخت جمشید در زمان داریوش اول در حدود 518 ق . م، آغاز شد. نخست صفه یاتختگاه بلندی را
آماده کردند و روی آن تالار آپادانا و پله
های اصلی و کاخ تچرا را ساختند. پس از داریوش، پسرش خشایارشا تالار هدیش را بنا نمود و طرح بنای تلار صد ستون را ریخت.
اردشیر اول تالار صد ستون را تمام کرد. اردشیر
سوم ساختمان را آغاز کرد که ناتمام ماند . این ساختمانها بر روی پایه هایی ساخته شده که قسمتی از آنها صخره های عظیم
و یکپارچه بوده و یا آنها را در کوه تراشیده
اند.